тұздық

I

… 2. ауыс. Бетке ұстары, мақтанышы. Бай мен бекке өшіккен баукеспе сыбызғышыларға не жетсін! Заманының т ұ з д ы ғ ы еді ғой (Т.Әлімқұлов, Сырлы наз, 120). 3. ауыс. Әңгімесінің сәнін келтіретін нәрсе. Ол кісінің «Әне, менің шәкірттерім қандай!» - деп үнемі әңгімесіне т ұ з д ы қ етері де біз емес пе едік? (Қаз. әдеб., 16.08.1974, 4).

II

зат. Тоғызқұмалақ ойынында бір ұяны белгілеу арқылы артықшылыққа ие болу әрекеті. Тоғызқұмалақта мұндай артықшылыққа ие болу «т ұ з д ы қ» немесе «тұзды үй» деп аталады (О.Жолымбетов, Айгөлек, 48). Жетінші, сегізінші отаулардың қандықақпан, көкмойын атауларының себебі – егер олар «т ұ з д ы қ қ а» берілсе, үстінен жүріс көп өтетін болғандықтан жүруші жақтың құмалағын азайтып, қарсы жақтың позициясын күшейтіп отырады (Бұл да). Бірақ т ұ з д ы ғ ы бар жақ әрдайым ұта бермейді. Т ұ з д ы қ т ы есеппен беріп, сан соқтыратын ойыншылар болады (Лен. жас, 08.11.1988, 4). Тұздық алу. Қолыңыздағы ең соңғы құмалағыңыз қарсы жақтың отауында жатқан екі құмалақты үшеу жасаса, «т ұ з д ы қ а л ы н д ы» деп есептелініп, ол үш құмалақты өз қазаныңызға салып аласыз. Яғни дойбы ойынындағы биге шыққан тас сияқты болу. Ойын барысында «т ұ з д ы қ а л у» тұздық алған ойыншыға үлкен артықшылық әпереді (Ә.Ақшораев, Тоғызқұмалақ, 25). Алайда, тоғызыншы отаудан т ұ з д ы қ а л у ғ а болмайды. Сонымен бірге қарсы жақ т ұ з д ы қ а л ғ а н отаумен нөмірлес отаудан да т ұ з д ы қ а л м а й д ы (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 4, 118).